Όταν το μικρό είναι μεγάλο, και το λίγο είναι πολύ

Mini71cuentos, Aνθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος ,

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (επιμ.)

Δίγλωσση έκδοση, Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, Αθήνα 2012[1]

Όταν το μικρό είναι μεγάλο, και το λίγο είναι πολύ*:

Όταν ξύπνησε, ο Μοντερόσο ήταν ακόμα εκεί …

και είχε για παρέα άλλους 65 ισπανόφωνους συγγραφείς. Τόσοι ανθολογούνται σε αυτή τη μικρή ανθολογία ‒σκάρτες 120 σελίδες‒ με τον τίτλο Μini71cuentos, που όμως είναι «μεγάλη». Χμμ... «Κάθε φράση είναι ένα πρόβλημα που η επόμενη φράση θέτει εκ νέου» (μικροδιήγημα του Αντόλφο Μπιόι Κασάρες, Αργεντινή, 1959, με τον τίτλο ΓΡΑΦΗ, σταχυολογημένο από την ανθολογία). Την αποκαλώ, λοιπόν, «μεγάλη», γιατί σ’ αυτήν –μεταξύ πολλών άλλων, περιμένετε και θα δείτε...–, την πρώτη ανθολογία μεταφρασμένου μικροδιηγήματος που εκδίδεται στη γλώσσα μας, υπάρχει ένας ακόμη συγγραφέας, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, που την έχει εμπλουτίσει με: Εισαγωγή: Ισπανόφωνο μικροδιήγημα: Η γοητεία της αφαίρεσης (Ι. Ιστορική αναδρομή, ΙΙ. Περί μικροδιηγήματος και συναφών ειδών, ΙΙΙ. Το ισπανόφωνο μικροδιήγημα, ΙV. To προφίλ της ανθολογίας ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, V. Η μεταφραστική διαδικασία), Υποσημειώσεις, Βιβλιογραφία και, μετά τη δίγλωσση παρουσίαση των 71 μικροδιηγημάτων από 11 ισπανόφωνες χώρες, τα Βιογραφικά σημειώματα των συγγραφέων. Compact, η αίσθηση του ολοκληρωμένου. Πολλοί εκδότες επιχειρηματολογούν –και αρκετοί μεταφραστές τους σιγοντάρουν– πως σήμερα, με το Διαδίκτυο, το google και τη wikipedia, είναι επαρκής η έκδοση «γυμνού» του έργου. Κι άσε να βουρλίζεται ο αναγνώστης που αναζητά καταφύγιο στην απόλαυση και τη γνώση που προσφέρει η παρέα ενός βιβλίου (ενός ψυχωφελούς αναγνώσματος, που έλεγαν και οι παλιοί...), παντού, στο μετρό και στην παραλία, στην τουαλέτα και στην ουρά του ΚΕΠ. Μπορεί ύστερα, χαλαρά, να «ερευνήσει» το θέμα και ενώπιον της οθόνης (αν δεν του έχει φύγει η πρεμούρα).
            Θα μάθει πολλά ο αναγνώστης για το ισπανόφωνο διήγημα, που ξεκινάει από τον ύστερο συμβολισμό, περνάει από το esperpento και τις greguerías (τι είναι πάλι ετούτα; να αγοράσετε το βιβλίο!), τον Borges και άλλα τρανταχτά ονόματα και καταλήγει σε νέους συγγραφείς, θα μάθει για θεωρητικούς του είδους και για διαγωνισμούς μικροδιηγημάτων με συμμετοχή ακόμη και Ελλήνων (και Κυπρίων!). Θα διαβάσει μικροδιηγήματα που εκτείνονται στα τελευταία 120 χρόνια. Θα μάθει πολλά και για το είδος εν γένει, που είναι παλαιότατο, όσο οι μύθοι του Αισώπου και τα χαϊκού: ξεκινάει από την εποχή που η μικρή φόρμα ήταν δημοφιλής γιατί ήταν εύκολη στην αποστήθιση και, κατά συνέπεια, στη μεταφορά και τη διάδοσή της. Ένα είδος, που γνωρίζει ξανά μεγάλη άνθιση στην ασθμαίνουσα εποχή μας χάρη στο ραδιόφωνο και τις νέες τεχνολογίες, το Διαδίκτυο, το twitter και τους διαγωνισμούς που διοργανώνουν. «Όλοι μπορούν να γίνουν διάσημοι για ένα λεπτό» είχε πει ο Andy Warhol, ή κάπως έτσι. Κι όλοι (νομίζουν πως) έχουν το χρόνο να γράψουν ένα μικροδιήγημα. Δεν είναι, όμως, ακριβώς έτσι. Ο αργεντινός συγγραφέας Carlos Vitale (ένας εκ των ανθολογουμένων) έχει εξομολογηθεί πως η αφαιρετική διαδικασία που οδήγησε σε κάποια από τα μικροδιηγήματά του, κράτησε έως και 10 χρόνια... Το μικροδιήγημα είναι σαν ένα όμορφο βεγγαλικό: αναπάντεχο (ή, αντίθετα, προκλητικά αναμενόμενο) στο ξεκίνημα, γρήγορο στην αφήγηση, με «ανοιχτό» (ή, αντίθετα, νομοτελειακά θαρρείς, αναπόφευκτο) τέλος. Πολλή αφαίρεση. Και, εν πολλοίς, επιβάλλει τη συμμετοχή του αναγνώστη για την ολοκλήρωσή του. Αυτό που φαίνεται λίγο, αποδεικνύεται τελικά, πολλές φορές, πολύ, καθότι επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις. Αυτή η πολυσημία του, αυτή η «διαδραστικότητά» του (βλ. και την αυτοσχέδια «παραλλαγή» ενός μικροδιηγήματος του Μοντερόσο ‒από την ανθολογία κι αυτό‒ εν είδει παραθέματος με το οποίο ξεκινάει αυτή η παρουσίαση) συνιστά πρόκληση για το μεταφραστή. Αφού απαιτεί τον αναγνώστη για να ολοκληρωθεί, αφού οι πολλαπλές αναγνώσεις/ερμηνείες βοηθούν το φαινομενικά «λίγο» να αναδείξει την πολλαπλότητά του, μήπως, θα τολμούσα να πω, προσφέρεται για πoλλαπλές, παρατιθέμενες μαζί, μεταφράσεις; Και καθώς κάτι τέτοιο δεν συνηθίζεται (αν και για το εν λόγω είδος, ένεκα μεγέθους, είναι οικονομικά και τεχνικά εφικτό· η ανθολογία το «αποτολμά» σε μια-δυο περιπτώσεις, εν είδει παραδείγματος), μήπως η τέλεια λύση είναι η συλλογική μετάφραση; Ναι!

            Η μετάφραση ήταν όντως συλλογική: πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εργαστηρίου λογοτεχνικής μετάφρασης που διοργάνωσε στην Αθήνα το Κέντρο Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας Abanico σε δύο περιόδους: Δεκέμβριος 2010 – Φεβρουάριος 2011 και Μάρτιος – Ιούνιος 2012, με διδάσκοντα τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Είναι προφανές, μετά από όσα είπαμε, ότι, πέρα από τη συλλογική μεταφραστική προσέγγιση, το είδος προσφέρεται και για τη διδασκαλία της μετάφρασης. Βραχύ καθώς είναι, δεν σηκώνει εύκολες λύσεις και «κουκουλώματα», καλυπτόμενα, κάπου παρακάτω, από «μαλαματένια» υπερμεταφραστικά ποικίλματα: η παραμικρή αστοχία μπορεί να στραπατσάρει ανεπανόρθωτα τη μικροτεχνία του πρωτοτύπου, ο αδέξιος και ο βιαστικός μεταφραστής μένει έκθετος ενώπιον ακόμη και του μη γνώστη της γλώσσας του πρωτοτύπου. Η κοινή μεταφραστική «γραμμή», στην οποία οδηγεί αναγκαία και στιβαρά η συλλογική δουλειά στο είδος αυτό –ειδικά δε σε μια ανθολογία– είναι εμφανής στο βιβλίο: ούτε ανέμελη/εύκολη «ελευθερία» ούτε βολική/δουλική προσήλωση στο «γράμμα» του πρωτοτύπου. Ένας μόνο μεταφραστής, όσο καλός και να ήταν, θα είχε παρασυρθεί, εύκολα ίσως, από τα γούστα του αλλά και τις διαθέσεις της στιγμής, θα ήταν ανισομερώς πιστός (ή... ελευθεριάζων, ό,τι προτιμάτε). Αποτέλεσμα: θα αδικούσε, άθελά του, κάποιους από τους ανθολογούμενους. Ο διδάσκων, ως διδακτικό υλικό, χρησιμοποίησε, όπως ο ίδιος αναφέρει, περισσότερα μικροδιηγήματα. Η «ποικιλία» των 71 που συμπεριλήφθηκαν, τελικά, στο τομίδιο ήταν επιλογή των διδασκομένων. Άλλο ένα «παράπλευρο κέρδος», καθότι η πολυφωνία και η καλειδοσκοπική ματιά της συλλογικής δουλειάς οδηγεί, ακόμη κι εδώ, στη μέση οδό, μακριά από τη χρυσή (;) μετριότητα και τη μονότονη επίδειξη  ενός συγκεκριμένου γούστου (ή μανιέρας).

Η ανθολογία αυτή είναι ένα πρωτοποριακό έργο και ένα έργο αναφοράς συνάμα. Βάζει ψηλά τον πήχυ. Μακάρι κάποιοι/ες άλλοι/ες να τον υπερβούν, συλλογικά ει δυνατόν. Και γρήγορα, σαν ένα μικροδιήγημα.      

Όταν ξύπνησε, ο Μοντερόσο ήταν ακόμα εκεί …      

μαζί με όλους τους άλλους ανθολογούμενους συγγραφείς, την Εισαγωγή, τις Υποσημειώσεις κλπ... Αφού ήπιε καφέ, ξαναδιάβασε το κείμενό του, βιαστικά, για να προλάβει την προθεσμία υποβολής της παρουσίασης του βιβλίου στο ηλεκτρονικό περιοδικό σας , υπέγραψε:

Nίκος Πρατσίνης, Αθήνα, Νοέμβριος 2012
 
*ψάξε να βρεις το δάσκαλο μέσα στο μαθητή (ή τους μαθητές).

---

[1] Το βιβλίο είναι προϊόν του εργαστηρίου μετάφρασης μικροδιηγημάτων από τα ισπανικά στα ελληνικά που δίδαξε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στο πλαίσιο του Εργαστηρίου Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Κέντρου Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής γλώσσας ABANICO. Συμμετείχαν οι σπουδαστές Ελένη Βότση, Χρυσάνθη Γιαννιά, Άκης Διαμαντής, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Βαγγέλης Καμπούνιας, Αντώνης Κοράκης, Βάσω Κουρτάρα, Ελευθερία Κωστάντη, Eduardo Lucena, Σοφία Μαραθάκη, Ειρήνη Οικονόμου, Ελένη Οικονόμου, Ελένη Παλαιολόγου, Χρήστος Σιορίκης, Μαρία Φακουρέλη.